Έφυγε από τη ζωή η βραβευμένη με Νόμπελ
μεγάλη κυρία της Ιατρικής επιστήμης
Ρίτα Λέβι Μονταλτσίνι (Rita Levi - Montalcini)

Απεβίωσε η θρυλική νομπελίστρια Rita Levi Montalcini, η μεγάλη κυρία της επιστήμης και της πολιτικής

Έφυγε από τη ζωή η Rita Levi Montalcini, η οποία είχε βραβευτεί με το βραβείο Νόμπελ για την Ιατρική. Πλήρης ημερών, πέθανε σε ηλικία 103 ετών στο σπίτι της στη Ρώμη στην οδό di Villa Massimo. Η σπουδαία επιστήμων είχε τιμητικά ανακυρηχθεί ισόβια γερουσιαστής από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Carlo Azeglio Ciampi την 1η Αυγούστου του 2001.
Όταν έφτασαν οι Πρώτες Βοήθειες διαπίστωσαν απλώς το θάνατο της.

Η Rita Levi Montalcini γεννήθηκε στο Τορίνο στις 22 Απριλίου του 1909. Μετά τις σπουδές της στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Τορίνο, σε ηλικία 20 ετών, μπήκε στην ιατρική σχολή του ιστολόγου Giuseppe Levi και άρχισε τη μελέτη του νευρικού συστήματος που συνέχισε σε όλη τη ζωή της, εκτός από μερικές σύντομες διακοπές κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Αποφοίτησε το 1936. Το 1938, ως Σεφαραδίτισσα Εβραία, αναγκάστηκε από τους ρατσιστικούς νόμους του φασιστικού καθεστώτος να μεταναστεύσει στο Βέλγιο με τον Levi, όπου συνέχισε την έρευνά της σε ένα εργαστήριο στο σπίτι.
Οι πρώτες μελέτες της (κατά την περίοδο 1938-1944) αφιερώθηκαν στους μηχανισμούς σχηματισμού του νευρικού συστήματος των σπονδυλωτών.
Το 1947 δέχτηκε μια πρόσκληση για να συνεχίσει την έρευνά της στο Τμήμα Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον (στην αμερικανική πολιτεία του Μισούρι), όπου παρέμεινε μέχρι το 1977.
Μεταξύ 1951-1952 ανακαλύπτει το νευρικό αυξητικό παράγοντα γνωστό και ως NGF (Nerve Growth Factor / νευρικός αυξητικός παράγοντας), ο οποίος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και τη διαφοροποίηση των νευρικών κυττάρων (αισθητηριακών και συμπαθητικών). Για περίπου 30 χρόνια συνεχίζει την έρευνα πάνω σε αυτό το μόριο πρωτεΐνης και το μηχανισμό δράσης της, έρευνα για την οποία το 1986 τιμήθηκε με το Νόμπελ Ιατρικής μαζί με τον αμερικανό Stanley Cohen. Σχετικά με την αιτιολόγηση της βράβευσης της διαβάζουμε ως εξής: "Η ανακάλυψη του NGF στις αρχές της δεκαετίας του '50 είναι ένα συναρπαστικό παράδειγμα για το πώς ένας οξύς παρατηρητής μπορεί να εξάγει έγκυρες υποθέσεις από ένα προφανές χάος. Προηγουμένως, οι νευροβιολόγοι δεν είχαν ιδέα για το ποιες διαδικασίες ευθύνονταν για την ορθή νεύρωση των οργάνων και των ιστών του σώματος. "
Από το 1961 - 1969 διευθύνει το Κέντρο Ερευνών της Νευροβιολογίας του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας (CNR) της Ρώμης, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, και μεταξύ 1969 - 1979 είναι διευθύντρια στο Εργαστήριο Κυτταρικής Βιολογίας. Μετά τη συνταξιοδότησή της από τη θέση «λόγω ηλικίας» συνέχισε την έρευνά του ως ερευνήτρια και επισκέπτρια καθηγήτρια μεταξύ 1979 - 1989, και από το 1989 έως το 1995 εργάστηκε στο Ινστιτούτο Νευροβιολογίας του CNR με τον τίτλο της υπερειδικευμένης ερευνήτριας (superesperto). Οι έρευνες της επικεντρώνονται στο φάσμα δράσης του NGF και χρησιμοποιούν όλο και πιο εξελιγμένες τεχνικές. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι έχει μια δραστικότητα πολύ ευρύτερη από ό, τι πιστευόταν παλαιότερα: δεν περιορίζεται στους αισθητηριακούς και συμπαθητικούς νευρώνες, αλλά εκτείνεται προς τα κύτταρα του κεντρικού νευρικού συστήματος, του ανοσοποιητικού συστήματος και τα αιμοποιητικά κύτταρα που εμπλέκονται στις νευροενδοκρινικές λειτουργίες.
Και ίσως το μυστικό της πνευματικής διαύγειας και της ζωτικότητας της μέχρι την τελευταία ημέρα βρισκόταν καλά κρυμμένο στο NGF: η επιστήμων έκανε καθημερινή λήψη με τη μορφή οφθαλμικών σταγόνων για προβλήματα στα μάτια. Η ίδια βέβαια σε μια συνέντευξή της το 2009, όταν έκλεισε τα 100 της χρόνια, δήλωσε πως το μυστικό της μακροζωίας της είναι: ελάχιστο φαγητό, όχι σύζυγοι, καθόλου τύψεις, πολλές δραστηριότητες, πάθος για τη δουλειά, νοιάξιμο για τους άλλους. 
Από το 1993 έως το 1998 ήταν πρόεδρος του Ινστιτούτου της ιταλικής Εγκυκλοπαίδειας. Επίσης, ήταν μέλος των πιο έγκριτων διεθνών επιστημονικών ακαδημιών, όπως η Εθνική Ακαδημία των Lincei, η επισκοπική Ακαδημία, η Εθνική Ακαδημία Επιστημών επονομαζόμενη και XL, η αμερικανική Εθνική Ακαδημία Επιστημών και η Βασιλική Εταιρεία.
Ανακηρύχθηκε ισόβια γερουσιαστής από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Carlo Azeglio Ciampi την 1η Αυγούστου του 2001.
Έλαβε πλήθος διακρίσεων: μεταξύ άλλων, τρεις φορές επίτιμη διδάκτωρ των Πανεπιστημίων της Ουψάλα (Σουηδία), Weizmann-Rehovot (Ισραήλ) και St. Mary (ΗΠΑ).
Κέρδισε επίσης το Διεθνές Βραβείο του Saint-Vincent, το Feltrinelli, και το βραβείο "Albert Lasker" για την ιατρική έρευνα.
Υπήρξε πάντα πολύ δραστήρια συμμετέχοντας σε εκστρατείες κοινωνικού ενδιαφέροντος, όπως για παράδειγμα, κατά των ναρκών ή της ευθύνης των επιστημόνων απέναντι στην κοινωνία.
Το 1992 ίδρυσε, μαζί με την δίδυμη αδελφή της Πάολα, το Ίδρυμα Levi Montalcini, στη μνήμη του πατέρα τους, με σκοπό την κατάρτιση και την εκπαίδευση των νέων, όπως και το να χορηγεί υποτροφίες σε πανεπιστημιακό επίπεδο σε νεαρές φοιτήτριες από την Αφρική, με στόχο να δημιουργήσει μια κατηγορία νέων γυναικών που θα παίζουν ηγετικό ρόλο στην επιστημονική και κοινωνική ζωή της χώρας τους.
Πάντα υπέρ των νέων επιστημόνων, το Μάρτιο του 2012 απευθύνει έκκληση προς την κυβέρνηση Monti, μαζί με τον γερουσιαστή Ignazio Marino (Pd), "να μην διαγράψει το μέλλον τόσων πολλών νέων ερευνητών, οι οποίοι καλλιεργούν την ελπίδα να είναι σε θέση να κάνουν έρευνα στην Ιταλία".
Η Levi Montalcini ήταν επίσης ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένη απέναντι στα ζητήματα της προστασίας του περιβάλλοντος και της αειφόρου ανάπτυξης. Το 1998 ίδρυσε το ιταλικό τμήμα του Green Cross International, μη-κυβερνητική οργάνωση που αναγνωρίζεται από τα Ηνωμένα Έθνη και στην οποία προεδρεύει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, της οποίας υπήρξε σύμβουλος.
Σημαντική η συνεισφορά της για την πρόληψη και τις συνέπειες, περιβαλλοντικές και κοινωνικές, των πολέμων και των συγκρούσεων που σχετίζονται με την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, με ιδιαίτερη αναφορά στην προστασία και την πρόσβαση στους υδάτινους πόρους.
Με τη νίκη του Συνασπισμού του Ρομάνο Πρόντι (Romano Prodi) στις εκλογές του 2006, η Levi Montalcini, ως ισόβια γερουσιαστής, έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στο κυβερνητικό σχήμα Πρόντι II.
Τα τελευταία χρόνια πριν πεθάνει δήλωνε πως αν και δεν βλέπει ούτε κι ακούει τόσο καλά, σκέφτεται περισσότερο απ' όσο όταν ήταν 20 χρόνων. "Εγώ δεν είμαι το σώμα. Το σώμα ας κάνει ό,τι θέλει. Εγώ είμαι το μυαλό."
- Κι όταν το σώμα πεθαίνει;
- Ζουν αυτά που έπραξες, το μήνυμα που έδωσες...

Τι κι αν έφυγε έχοντας ζήσει έναν ολόκληρο αιώνα και τρία χρόνια; Η ίδια είχε πει το περίφημο: 
" Καλύτερα να προσθέτουμε ζωή στα χρόνια μας, παρά χρόνια στη ζωή μας."_




Addio al premio Nobel Rita Levi Montalcini,
signora della scienza e dell'impegno civile

E' morta Rita Levi Montalcini, premio Nobel per la medicina. Aveva 103 anni ed è morta nella sua abitazione a Roma, in via di Villa Massimo. La scienziata era stata nominata senatore a vita dal presidente della Repubblica Carlo Azeglio Ciampi il 1 agosto del 2001. Il 118, intervenuto, ha soltanto potuto constatare il decesso.

Rita Levi Montalcini era nata a Torino il 22 aprile 1909. Dopo aver studiato medicina all'universita' di Torino, all'eta' di 20 anni entra nella scuola medica dell'istologo Giuseppe Levi e inizia gli studi sul sistema nervoso che prosegue per tutta la sua vita, salvo alcune brevi interruzioni nel periodo della Seconda guerra mondiale. Si laurea nel 1936. Nel 1938, in quanto ebrea sefardita, fu costretta dalle leggi razziali del regime fascista a emigrare in Belgio con Levi, dove continua le sue ricerche in un laboratorio casalingo.
I suoi primi studi (degli anni 1938-1944) furono dedicati ai meccanismi di formazione del sistema nervoso dei vertebrati. Nel 1947 accetta l'invito a proseguire le sue ricerche al dipartimento di Zoologia della Washington University (nello stato Usa del Missouri), dove rimane fino al 1977. Nel 1951-1952 scopre il fattore di crescita nervoso noto come Ngf (Nerve Growth Factor), che gioca un ruolo essenziale nella crescita e differenziazione delle cellule nervose sensoriali e simpatiche. Per circa 30 anni prosegue le ricerche su questa molecola proteica e sul suo meccanismo d'azione, per le quali nel 1986 viene insignita del Premio Nobel per la medicina insieme allo statunitense Stanley Cohen. Nella motivazione del riconoscimento si legge: «La scoperta del Ngf all'inizio degli anni '50 è un esempio affascinante di come un osservatore acuto possa estrarre ipotesi valide da un apparente caos. In precedenza, i neurobiologi non avevano idea di quali processi intervenissero nella corretta innervazione degli organi e tessuti dell'organismo».
Dal 1961 al 1969 dirige il Centro di ricerche di Neurobiologia del Consiglio nazionale delle ricerche (Cnr) di Roma in collaborazione con l'Istituto di Biologia della Washington University, e dal 1969 al 1979 il laboratorio di Biologia cellulare.
Dopo essersi ritirata da questo incarico "per raggiunti limiti d'eta'" continua le sue ricerche come ricercatore e guest professor dal 1979 al 1989, e dal 1989 al 1995 lavora presso l'Istituto di neurobiologia del Cnr con la qualifica di superesperto. Le sue indagini si concentrano sullo spettro di azione del Ngf, utilizzando tecniche sempre più sofisticate. Studi recenti hanno infatti dimostrato che esso ha un'attività ben più ampia di quanto si pensasse: non si limita ai neuroni sensori e simpatici, ma si estende anche alle cellule del sistema nervoso centrale, del sistema immunitario ematopoietico e alle cellule coinvolte nelle funzioni neuroendocrine.
E forse il segreto della lucidità e vitalità fino all'ultimo giorno della sua scopritrice si celava proprio nel Ngf: la scienziata lo assunse tutti i giorni in forma di gocce oculari per problemi alla vista.
Dal 1993 al 1998 presiede l'Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
E' membro delle piu' prestigiose accademie scientifiche internazionali, quali l'Accademia Nazionale dei Lincei, l'Accademia Pontificia, l'Accademia nazionale delle scienze detta dei XL, la National Academy of Sciences statunitense e la Royal Society.
Viene nominata senatore a vita dal presidente della Repubblica Carlo Azeglio Ciampi il 1 agosto del 2001.
Riceve numerosi altri riconoscimenti: fra l'altro tre lauree ad honorem delle Universita' di Uppsala (Svezia), Weizmann-Rehovot (Israele) e St. Mary (Usa).
Ha vinto inoltre il Premio internazionale Saint-Vincent, il Feltrinelli, e il premio "Albert Lasker" per la ricerca medica.
E' stata sempre molto attiva in campagne di interesse sociale, per esempio contro le mine anti-uomo o per la responsabilità degli scienziati nei confronti della società.
Nel 1992 ha istituito, assieme alla sorella gemella Paola, la Fondazione Levi Montalcini, in memoria del padre, rivolta alla formazione e all'educazione dei giovani, nonché al conferimento di borse di studio a giovani studentesse africane a livello universitario, con l'obiettivo di creare una classe di giovani donne che svolgano un ruolo di leadership nella vita scientifica e sociale del loro paese.
Sempre a favore dei giovani scienziati, nel marzo 2012 rivolge un appello al Governo Monti insieme al senatore Ignazio Marino(Pd), «affinché non cancelli il futuro di tanti giovani ricercatori, che coltivano la speranza di poter fare ricerca in Italia. Il decreto legge su semplificazioni cancella i principi di trasparenza e merito alla base delle norme che dal 2006 hanno consentito di finanziare i progetti di ricerca dei giovani scienziati under 40 attraverso il meccanismo della peer review, la valutazione tra pari».
Levi Montalcini è stata particolarmente sensibile anche nei confronti dei temi della difesa dell'ambiente e dello sviluppo sostenibile. Nel 1998 fonda la sezione italiana di Green Cross International, organizzazione non governativa riconosciuta dalle Nazioni Unite e presieduta da Mikhail Gorbaciov, di cui è consigliere.
Significativo l'impegno sulla prevenzione e sulle conseguenze ambientali e sociali delle guerre e dei conflitti legati allo sfruttamento delle risorse naturali, con particolare riferimento alla protezione e all'accesso alle risorse idriche.
Con la vittoria dell'Unione di Romano Prodi alle elezioni politiche del 2006, la Levi Montalcini, in qualità di senatrice a vita, accorda la fiducia al governo Prodi II.

di Stefano Biolchini (ilsole24ore)